"Mắt em là một dòng sông
Thuyền ta bơi lặng trong dòng mắt em"
(Lưu Trọng Lư)
Mắt là cảm hứng cho thi sĩ. Nhạc sĩ cũng viết thành cung đàn. Mắt là hồn cho thơ, là sóng cho nhạc. Có người nhìn đôi mắt như mùa thu. Có người nhìn đôi mắt như dòng sông. Trong văn chương, nghệ thuật, cảm hứng về mắt bao giờ cũng là đôi mắt đẹp.
Trái lại, khi Phúc Âm nói về mắt lại nói đôi mắt mù!
Mắt nhìn được ngoại vật, nhưng nó không nhìn được chính nó. Có phải đấy là điều để nhắc nhở tôi: Tôi có thể nhìn thấy nhiều thứ, nhưng sự hiểu biết quan trọng nhất là biết chính mình thì tôi lại u mê?
Mắt là để nhìn. Đấy là bản tính của mắt. Cũng như ánh sáng là để soi tan bóng tối. Mắt không cần trang điểm, mắt vẫn nhìn thấy. Mắt không cần tô hồng, mắt vẫn là mắt. Khi người ta trang điểm cho mắt, lúc đó, mục đích không phải là để nhìn mà là để mắt được nhìn. Có khi người ta chỉ vì quá muốn mắt được nhìn, nên mắt đã không nhìn được.
Mắt là để nhìn. Nhưng cái nhìn của mắt không như chiếc máy chụp hình. Mắt nhìn để nói. Mắt nhìn để hiểu. Mắt nhìn để thông cảm. Mắt nhìn để chê bai. Nhưng để hiểu, để rung cảm, để giận ghét, để yêu thương lại là phạm vi của tâm hồn. Mắt thơ ngây. Mắt bao giờ cũng đáng yêu. Tự bản tính của mắt, mắt bao giờ cũng vô hồn. Tâm hồn là người có trách nhiệm. Vì thế, người ta không nói kẻ có đôi mắt đẹp thì tâm hồn đẹp. Nhưng là kẻ có tâm hồn đẹp thì bao giờ cũng có đôi mắt trong. Đôi mắt của trẻ thơ đã nói lên điều đó.
Nhiều người đã sa ngã vì những đôi mắt biết dỗi hờn. Nhiểu kẻ đã say những cặp mắt biết liếc nhìn quyến rũ. Sỡ dĩ có những đôi mắt ấy vì phải có người yêu những vẻ đẹp đó nên mới có kẻ làm khí giới tấn công. Và, nếu những xao xuyến rung động, những tình yêu chỉ vì đôi mắt ấy thì cũng giống như Eva, chỉ nhìn thấy màu hồng của vỏ trái táo chứ không thấy bóng sâu ở trong.
Người có đôi mắt đẹp là người không đánh lừa kẻ khác bằng đôi mắt của mình. Kẻ có đôi mắt đẹp cũng không để mình bị đánh lừa bằng đôi mắt người khác. Mắt đẹp là mắt nhận ra giá trị thật và chỉ ngắm nhìn những giá trị đó.
Trong cuộc sống gia đình, nhiều đôi mắt không nhìn ra nét đẹp nơi người yêu mình. Nhưng lại thấy vẻ đẹp nơi người yêu của kẻ khác. Thấy thèm muốn nhưng không thấy giới hạn. Nhiều đôi mắt chẳng nhận ra đâu là hạnh phúc mình phải đem đến cho người bạn đời. Nhưng lại nhìn ra những nhu cầu của mình bắt tha nhân mang tới. Thấy đòi hỏi nhưng không thấy bổn phận.
Mắt giữ vai trò quan trọng trong lịch sử cứu rỗi của loài người. Ngay những chương đầu của sách Khải Nguyên đã nói về mắt:
Rắn đã nói với người đàn bà: Chẳng chết chóc gì đâu! Quả Thiên Chúa biết, ngày nào các người ăn nó, mắt các ngươi sẽ mở ra, và các ngươi sẽ nên như Thiên Chúa, biết cả tốt xấu. Và người đàn bà đã nhìn: quả là cây ăn phải ngon.
Sau khi nhìn rồi, Kinh Thánh kể tiếp cái nhìn của Eva: " Mà nhìn thì đã sướng mắt. Nó đáng quý thực, cái cây ấy để được tinh khôn. Và bà đã ăn". Sau khi ăn rồi, Kinh Thánh kết luận về đôi mắt của cả hai người như sau: "Và hai cả hai người đã mở ra. Và chúng biết là chúng trần truồng (Kn 3:4-7)"
Đoạn Kinh Thánh nói về lịch sử sa ngã của loài người đã đề cập đến mắt qua ba tiến trình:
Rắn hứa là mắt của Adong và Eva sẽ mở ra.
Eva đã nhìn vào trái táo và thấy sướng mắt.
Mắt hai người đã mở ra và thấy mình trần truồng.
Rắn hứa là mắt hai ngưới sẽ mở ra để nhìn thấy mọi sự như Thiên Chúa. Nhưng mắt đức tin của cả hai đã nhắm lại nên không nhìn thấy điều mình muốn nhìn sẽ đem lại đổ vỡ cho cuộc đời. Họ đang thấy chung quanh họ là mùa hoa nở rộ, là những đồi cỏ bình yên, là những giải nắng hiền, dòng suối êm. Nhưng chỉ nhìn như thiên Chúa, nên cỏ bình yên thành cỏ dại, suối hiền cạn khô, nắng thành vất vả, hoa thôi lên màu.
Chỉ vì muốn nhìn những điều không thể nhìn được nên mặt họ chẳng còn nhìn thấy những điều họ đã thấy nữa.
"Mà nhìn thì đã sướng mắt ". Đó là tâm trạng của Eva. Cái nhìn ấy phải là đắm đuối. Bằng cái nhìn "sướng mắt" ấy mà tội lỗi đã vào thế gian. Qua một cái nhìn mà hạnh phúc thành rách nát. Lịch sử vũ trụ thay đổi. Tang thương.
Lời hứa của rắn đã hiệu nghiệm. Mắt của hai người đã mở ra. Nhưng không phải mở ra để nhìn thấy vẻ đẹp mà để nhìn thấy mình trần truồng. Trần truồng là biểu tượng của hèn hạ, của nghèo đói, của nhục nhẳn. " Mắt hai người đã mở ra". Câu kinh Thánh thật ngắn ngũi, nhưng sự tinh tế và đau thương nằm ở đó. " Mắt hai người đã mở ra". Nhưng đồng thời cũng là giây phút đóng lại. Mở mắt để thấy trước mặt là tan tác, chia phôi. Mở mắt để thấy trước mặt là hệ luỵ. Mở mắt để thầy mình trơ trụi. Mở mắt để biết rằng minh không còn thấy những gì mình muốn thấy.
Adong-Eva đã mở mắt. Nhưng họ lẩn trốn không dám nhìn Chúa. Cả hai đã mở mắt. Nhưng để tìm lá che thân, không dám nhìn nhau. Như thế, mở mắt có ích gì? Có những mở mắt nguy hiểm. Có những mở mắt gieo khổ ải. Không nhìn những điều phải nhìn là thiệt thòi. Nhìn những điều không nên nhìn cũng là mất mát như thế. Khởi đầu của lịch sử nhân loại đã không phải là lịch sử có đôi mắt thơ mộng, mà là đôi mắt mù loà.
Rồi sự mù loà ấy chảy dọc theo thời gian. Chúa Kitô đã đến trong Tân Ứớc để hàn gắn sự mù loà xảy ra những trang đầu của Cựu Ước đó. Chúa không bao giờ từ chối chữa người mù. Trong cuộc đời rao giảng tin mừng, nếu có người mù kêu xin là Chúa động lòng xót thương và chữa họ ngay. Sự mù loà nói đến trong Tân Ước đã có nguyên do từ sự mù lòa khởi nguyên ngay ở vườn địa đàng. Chúa đến để chữa vết thương kéo dài từ biến cố đó. Đặt những phép lạ Chúa chữa người mù trong Tân Ước với bối cảnh mù lòa khởi nguyên của Adam-Eva ta mới thấy ý nghĩa sâu xa vì sao Chúa đã đến trong thế gian. Và nếu ý thức được rằng, từ bắt đầu, dòng suối đã mù lòa thì nước suối làm sao trong, ta sẽ nhận ra một ý nghĩa khác, đó là phải chấp nhận rằng mình mù lòa, và cần Chúa chữa sự mù loà ấy.
Phúc âm thánh Gio-an có thuật lại phép lạ của Chúa chữa một người mù. Đặt biệt Gio-an kể rõ chi tiết là " mù từ lúc mới sinh". Các Phúc âm khác chỉ nói chữa người mù, không nói chi tiết mù như thế nào. Vì sao Thánh Gio-an lại nhấn mạnh điểm đó? Phải chăng "mù từ lúc mới sinh" là mù từ thuở xa xưa lắm rồi. Là mù từ thuở địa đàng. Là mù gốc rễ trong tâm hồn tôi. "Từ trong tà ác tôi đã sinh ra" (Tv 51:7)
Một chi tiết quan trọng khác mà Thánh Gio-an đã nói đến là Chúa chữa người mù "từ thuở mới sinh" trong ngày "sabath". Ngày sabath là ngày không được phép làm gì cả. Đây là luật rất ngặt của người Do Thái. Chính vì thế Chúa đã bị kết án. Có phải Chúa đã chữa người mù, cho dù là ngày sabath vì mù loà là một bất hạnh ghê gớm, một thiệt thòi nguy hiểm? Chúa không thể chấp nhận mù! Như vậy, chẳng có lý do nào Chúa lại chậm trễ chữa sự mù loà của tâm hôn tôi. Sứ mạng của Chúa là: " Người đã sai Lời Người đến chữa họ, và giật sinh mạng họ ra khỏi mồ chôn" (Tv. 107:20)
Trong câu chuyện chữa người mù, ta thấy sự khác biệt tàn nhẫn giữa đôi mắt người mù và đôi mắt của các thầy Pharisiêu. Đôi mắt thân xác của người này mù, nhưng mắt tâm hồn ông lại sáng. Ông nhận ra Chúa là người có thể chữa cho ông, nên ông đã đến suối Siloam rửa mắt như lời Chúa dạy. Các thầy biệt phái đã có đôi mắt không mù lòa, nhưng đôi mắt tâm hồn đã chết. Họ đã nói với người mù về Chúa như sau: " Chúng ta biết tên đó là một người tội lỗi" (Gn 9:24)
Không có sự tăm tối nào lại mù lòa hơn sự mù lòa của những đôi mắt sáng ấy. Bởi đó, thấy mặt trời vẫn có thể là sống trong bóng đêm. Trong bất hạnh của thân xác vẫn có thể nhìn ra chân lý. Điều ấy nói cho tôi biết trong đau khổ tật nguyền, hạnh phúc vẫn có thể nở hoa, kết tái xum xuê. Trong những hiều biết trần thế. Biết đâu là một cõi lòng khô héo ân sủng thiêng liêng. Rồi, vì thế, đằng sau những đôi mắt đẹp, có thể là một màn đêm lạnh lẽo, một tâm hồn trống trải, buồn tênh.
Đôi mắt dễ thương chỉ có nơi tâm hồn duyên dáng. Lo trang điểm cho đôi mắt mà không làm đẹp tâm hồn là chỉ muốn người ta nhìn mắt mình, chứ mắt mình không nhìn được điều phải nhìn. Có người tốn rất nhiều tiền để làm đẹp mắt, nhưng tiếc xót gởi một thùng quà cho bạn bè thân nhân nghèo khó ở bên nhà. Ngại ngùng bỏ ra tiền để sửa chữa một ngôi thánh đường đang sụp đổ. Quá muốn mắt mình được nhìn nên đã không nhìn thấy điều Chúa muốn họ thấy.
" Toàn thân mày, mày sinh ra trong bóng tối, mà mày lại làm thầy dạy chúng ta ư!" Sau khi mắng người mù thư thế, Phrarisieu trục xuất ông (Gn. 9:34). Người mù đã bị đuổi ra khỏi hội đường vì dám chấp nhận Chúa là Thầy chữa cho mình. Chúa đã hỏi người mù : " Còn ngươi, ngươi có tin vào con người không? " Ông ta đáp lại: "Lạy Ngài, tôi tin" (Gn 9:35-38). Như vậy, để nhìn thấy Chúa, ông đã phải trả một giá đắt. Những đôi mắt dám nhìn sự thật nhiều khi là những đôi mắt ướm lệ.
Phúc Âm thánh Máccô cũng nói về mắt. Người mù lên tiếng: " Lạy thầy, xin cho tôi thấy được". Đức Kitô bảo hắn: " Hãy đi! Lòng tin của ngươi đã cứu chữa ngươi". Rồi, dòng chữ cuối cùng nói về đôi mắt đó là dòng chữ đẹp bát ngát của một bầu trời mới, một tâm hồn vô cùng thênh thang:
Lập tức hắn đã thấy được. Và theo Ngài lên đường (Mc. 10:52)
Người mù đã không trở về để lập nghiệp làm ăn, nhưng lên đường theo Chúa. Lúc này là lúc Chúa đang trên đường về Jerusalem để chịu chết. Ông đã thấy gì mà dám lên đường theo một kẻ sắp bị đóng đinh?
Nói về đôi mắt, Chúa quở trách rằng :" Họ nghe mà không hiểu, nhìn mà không thấy. Tâm hồn họ ra chai đá rồi " (Mt. 13:14). Như vậy, Chúa xác định tâm hồn có trách nhiệm về cái nhìn.
Hôm nay, không thiếu bao tiếng khóc. Có tiếng khóc âm thầm. Có tiếng khóc lo âu. Tiếng khóc nghèo đói. Tiếng khóc lạc lõng trong cuộc sống. Tiếng khóc lặng lẽ của cõi lòng chán chường. Tiếng khóc che kín bằng tiếng cười ở giữa đám đông. Nước mắt ở khắp nơi.
Biết bao tâm hồn chỉ vì nghèo đói mà sống mất phẩm giá con người. Những người mẹ bên Phi Châu ngồi khóc vì đói, vì đôi vú không còn sữa cho con. Những đôi mắt trẻ thơ ruồi bu quanh. Đấy là hình ảnh Chúa Kitô. Ngài đang lang thang và chẳng có ai nhìn.
Có đôi mắt liếc nhìn quyến rũ.
Có đôi mắt trang điểm.
Có đôi mắt rình mò.
Có đôi mắt để chọn quần áo.
Có đôi mắt để đếm tiền.
Có đôi mắt để nhìn người yêu.
Những tiếng khóc đau khổ vẫn không ai muốn nghe. Những nghèo đói vẫn không ai muốn nhìn. Có phải chỉ có đôi mắt đức tin mới nhìn thấy Chúa Kitô đang nghèo, đang túng thiếu. Chia cái nghèo, chia cái túng thiếu, chỉ có đôi mắt tình thương mới dám nhìn.
Hai ngàn năm trước Chúa đã than thở: " Họ nghe mà không hiểu, nhìn mà không thấy vì tâm hồn họ ra chai đá rồi " (Mt. 13:14). Hôm nay, nếu mắt không nhìn những điều phải nhìn. Nhìn mà không thấy những điều phải thấy. Thấy mà chẳng hiểu những điều phải hiều thì Chúa cũng chỉ biết than thở như hai nghìn năm xưa: Vì tâm hồn họ ra chai đá rồi .
Lm. Nguyễn Tầm Thường, S.J.
